Analyse: Eindelijk een beleid op basis van kennis? Corona versus de klimaatscrisis.

Zaai twijfel en heers

Tijdens de eerste weken van de coronacrisis hechten politici en burgers gehoor aan de adviezen van wetenschappelijke experten. Was dat voorheen dan niet het geval? Politici interpreteren altijd de woorden van onderzoekers en pogen die om te zetten in een crisisbeleid dat het probleem indijkt, zo min mogelijk schade brengt aan de economie en de vrijheden van de burgers minimaal inperkt. Dat is hun taak. Burgers interpreteren de woorden van de politici in functie van hun individuele vrijheden en portemonnee. Dat is hun eigenheid. 

Waarom krijgen de wetenschapsmensen vandaag dan een publiek als nooit tevoren? Zullen burgers en politici hen op korte termijn (duur van de coronacrisis) en/of lange termijn (bij het aandienen van een volgende crisis) het vertrouwen schenken en hun aanwijzingen volgen? Ik herformuleer de vragen. Waarom luisterden politici en burgers voorheen dan niet naar de experten?

Waarom konden de experten de aandacht niet naar zich toe trekken? Wanneer in 2019 scholieren massaal de klimaatcrisis onder de aandacht brengen en klimaatspecialisten hen onverdeeld daarin bijtreden, worden beide groepen op de sociale media weggehoond (vaak op schandelijke wijze) en blijft een meerderheid de zaak relativeren.

De twijfel omtrent de versnelde toename van de globale temperatuur en de rol van de mens daarbij werd al in de jaren zeventig gezaaid door een handvol wetenschappers – om persoonlijke en politieke redenen (Oreskes, N. en Conway, E., 2010, “Merchants of Doubt: How a Handful of Scientists Obscured the Truth on Issues from Tobacco Smoke to Global Warming.” Bloomsbury Press).

Twijfel is een voldoende reden om iets niet te doen. Door twijfel te zaaien, kan je een beleid bestendigen, want twijfel zet niet aan tot verandering. Twijfel is de bondgenoot van het conservatisme. Je ziet dat in de context van de klimaatproblematiek. Vandaag zijn er al wel wat meer beleidsmensen en burgers die de urgentie ervan inzien, maar tot daadwerkelijke actie gaan weinigen over.

De coronacrisis laat ons andere dingen zien. Er wordt vooralsnog niet getwijfeld aan wat experten zeggen. Een vergelijking tussen klimaatcrisis en coronacrisis met betrekking tot de rol van de expert bij gedragsverandering en crisisbeleid vormt de rode draad van dit artikel.

Het tegensprekelijke debat

In het huidige publieke debat krijgen de wetenschapsmensen geen tegenspraak van niet-wetenschappers. Vorig jaar was dat, in de context van de klimaatcrisis, echter schering en inslag. Bij elke wetenschappelijke uitspraak inzake de klimaatwijziging kreeg de tegengestelde mening spreektijd. In de rechtspraak is het een recht van alle betrokkenen om gehoor te worden.

In de journalistiek wordt het beschouwd als een goede praktijk om bij elke mening een tegengestelde mening te horen en de lezer/luisteraar/kijker zelf de keuze te laten maken tussen de twee. Met een wetenschappelijke uitspraak is dat anders: een wetenschapper geeft niet zijn of haar mening, maar vertegenwoordigt de wetenschappelijke consensus. In het geval van de klimaatcrisis stonden achter die ene stem zowat dertigduizend specialisten, maar voor het publiek ging het om louter twee schijnbaar gelijkwaardige meningen.

In de context van de coronacrisis verneemt het publiek doorgaans enkel de gelijkluidende wetenschappelijke adviezen en de interpretatie van de beleidsmakers. Daarom is het vertrouwen in de expert nu zo groot. Wanneer opnieuw het tegensprekelijke debat de journalistieke norm wordt, taant het geloof in de wetenschap. 

Respect

In beide crisissen komt respectievelijk één discipline hoofdzakelijk voor het voetlicht: inzake het klimaat de klimaatwetenschap, met betrekking tot de coronacrisis de geneeskunde. Vóór de klimaatmarsen had nauwelijks een mens gehoord van klimaatwetenschappers; maar iedereen heeft een huisarts. Of men naar een expert meer of minder luistert, heeft te maken met de bekendheid van de discipline of de mate van respect dat het vak geniet.

Eens een discipline als respectabel wordt beschouwd door een gemeenschap, blijft dat het vertrouwen erin wel een hele tijd duren. Het geloof in de geneeskunde was er al en het ziet er niet naar uit dat de coronacrisis dat geloof zal doen afnemen. We moeten niet verwachten dat het bestendigde vertrouwen in een discipline uitstraalt naar de wetenschappen in het algemeen. 

Coherentie

Alhoewel met dertigduizend staan de klimaatwetenschappers als groep alleen – het bijtreden van hun standpunt door andere academici heeft zelfs een negatief effect. Bovendien vindt de leek het standpunt van de klimaatwetenschappers een politiek tintje hebben. In de context van de coronacrisis is het een gans anders verhaal.

Er zijn heel wat diverse academische disciplines betrokken bij de opinievorming omtrent coronacrisis en bovendien luiden die medische, statistische, psychologische, politicologische en ethische klokken allemaal hetzelfde en even hard: “blijf in uw kot”.

De boodschappen vertonen samenhang: de verhalen bevestigen elkaar. Het draagt uiteraard bij tot het vertrouwen in de expert, want wat hij of zij zegt wordt uit andere, respectvolle academische branches ondersteund. Zal dit duren? Bij problematieken die voor de leek een duidelijke multidisciplinaire aanpak vragen én indien er coherentie is tussen de verhalen, zal de leek geneigd zijn om experten te vertrouwen. 

Begrijpelijkheid

De experten hebben inzake de coronacrisis het geluk dat de problematiek vrij makkelijk kan worden uitgelegd. ‘Wie besmet is, zal gemiddeld drie personen besmetten’. ‘We moeten de piek uitstellen anders gaan we over de capaciteit van 1900 ic-bedden.’ Mensen kunnen zich er iets bij voorstellen en iedereen kent intussen het diagram (figuur 1) met de steile curve, de afgeplatte curve en de horizontale lijn die staat voor de ic-plaatsen. Inzake de klimaatverandering is de opgave heel wat moeilijker.

Bij de cruciale curve (figuur 2) gaat het immers niet om de stijging van de globale temperatuur, maar de mate waarin de globale temperatuur toeneemt (de afgeleide). Een leek luistert net zo lang een problematiek bevattelijk blijft. De expert moet het dus goed kunnen uitleggen, maar dat hangt af van de complexiteit van de problematiek.   

Levenssfeer

Wanneer een problematiek discrimineert – slachtoffers vallen in een bepaalde bevolkingsgroep – hangt het vertrouwen in de expert af van de empathie die men voor de gediscrimineerde groep kan opbrengen{…}

De burger luistert wellicht beter naar de expert indien de boodschap een in de tijd beperkte vrijheidsbeperking betreft én een persoonlijk gunstig effect beoogt, dan wanneer de vrijheidsbeperking over een langere tijd loopt, zelfs definitief is, of de boodschap geen betrekking heeft op het persoonlijke welzijn.

Een klimaatwetenschapper die komt vertellen dat we het voortaan met minder moeten doen om het voor de volgende generaties leefbaar te houden mag minder instemming verwachten dan een arts die de boodschap brengt dat we zes weken moeten thuiszitten als we niet besmet willen raken en uiteindelijk een kans lopen om te sterven.

Terwijl klimaatjongeren voor hun eigen toekomst op straat kwamen en verwezen naar de resultaten van de klimaatwetenschap, hebben de experten nu heel wat moeite om door te dringen tot de jongeren omdat ze denken dat ze geen gevaar lopen. Het hangt er dus maar van af in welke mate en voor hoe lang een situatie het individu in doen en laten beperkt.

Wanneer een problematiek discrimineert – slachtoffers vallen in een bepaalde bevolkingsgroep – hangt het vertrouwen in de expert af van de empathie die men voor de gediscrimineerde groep kan opbrengen en in welke mate men zich verantwoordelijk acht voor de problematiek in kwestie. In onze twee cases: het zijn de volgende generaties die meer en meer de gevolgen van de klimaatsveranderingen zullen ondervinden / het zijn vooral oudere mannen die sterven door COVID-19 (intussen blijkt dat SARS-CoV-2 onder alle bevolkingsgroepen slachtoffers maakt).

Perceptie

In beide problematieken gaat het over leven en dood, in het geval van de klimaatverandering zelfs over zoveel meer doden in vergelijking met de coronacrisis. De WHO berekende dat in 2010 er in het verkeer 18 doden per 100.000 vielen en 1 dode per 14.000.000. Vliegtuigongelukken zijn spectaculair, verkeersdoden vallen er elke dag.

De ene wijze van sterven vinden we akeliger dan de andere. Dat mensen indirect aan hun einde zullen komen als gevolg van de klimaatveranderingen raakt ons veel minder dan de dood als gevolg van nCoV-19. Verkeerspecialisten praten tegen de muren, maar de coronacijfers volgens we op de voet. Of een expert aandacht krijgt heeft te maken met de manier van overlijden. Het maken van vergelijkingen kan soelaas brengen, mits de cijfers het publiek persoonlijk raken. 

Pseudowetenschap

Iedereen kan op het internet zijn of haar mening kwijt. Dat is omtrent de coronacrisis niet anders dan inzake de klimaatverandering; we zien nu ook complottheorieën opduiken en horen ontkennende stemmen. In de Turkse gemeenschap zien we interesse voor pseudowetenschappelijke onzin, gepromoot door een Turkse commerciële zender. (Mayda, K. 24/03/2020, “Prop eens een beetje jodium in je neus.” De Standaard) Toch meen ik dat de variatie en de aantallen veel kleiner zijn in de context van de coronacrisis.

Mensen worden daarbij beïnvloed door de omgeving; als apothekerszaken op versterkte burchten lijken – tevens omdat apothekers als zeer betrouwenswaardig bekendstaan, net als huisartsen overigens die ook het zekere voor het onzekere lijken te nemen (ze hebben liever dat je telefoneert) – dan gaat men wel eens vlugger en wat dieper nadenken. Dit creëert een context van verhoogde alertheid en nood aan betrouwbare informatie; vandaar dat men zich wendt tot de expert. Het is belangrijk achteraf de coronacrisis aan te halen om te tonen hoe de pseudowetenschappen bakzeil haalden. 

Consensus

Wetenschapsmensen spreken elkaar tegen; dat doen ze op congressen en in hun papers. Die tegenspraak is de motor van de wetenschap. Er kan tegenspraak wanneer onderzoekers verschillende observaties maken, wanneer ze de resultaten verschillend interpreteren of wanneer ze de resultaten verschillend voorstellen.

Inzake de – nogmaals –perfect normale interne onenigheid blijft de leek meestal onwetend en dat is ook een goede zaak. Experten horen het consensusmodel mee te delen: datgene wat ontstaat na het academische overleg. Dan genieten experten het vertrouwen, wanneer ze elkaar niet tegenspreken. Natuurlijk, in het geval van de coronacrisis moet er erg kort op de bal gespeeld worden, moeten experten overgaan tot het formuleren van hun eigen mening omdat er nog geen congressen en papers zijn geweest.

Het is soms kunst en vliegwerk. Bovendien mag je bij experten de grotere ego’s verwachten; experten willen allemaal wel eens aan het woord komen (en dan nemen ze soms zeer extreme posities in – kwestie van opgepikt te worden door de media). Wie het niet eens is met een bepaalde boodschap, zal natuurlijk garen spinnen uit een tegenspraak tussen wetenschapsmensen. “Zie je wel? De wetenschappers weten het ook niet!”

Dat zien we meermaals in het geval van de klimaatcrisis. In de coronacrisis eisen nu ook meer en meer experten hun plaatsje aan de tafel op. Goed voor het vertrouwen in de wetenschap is dat natuurlijk niet. De journalisten spelen hierbij een belangrijke rol; ze zouden zich moeten onthouden aan het mogelijke spektakel, de experten tegen zichzelf maar vooral het vertrouwen in de wetenschap moeten beschermen. 

Onzekerheid

Wetenschappelijke resultaten zijn in hoge mate betrouwbaar, maar het is eigen aan de wetenschap om resultaten uit te drukken in termen van onzekerheden. We zien dat in het kader van de coronacrisis heel goed in de dagelijkse voorspellingen omtrent besmettingen, ic-populatie, overlijdens en ontslagen: er worden marges aangegeven. Soms komt de voorspelling niet uit, maar dan geven de experten meteen een aanvaardbare verklaring.

De transparantie is hier erg belangrijk. Het is de openheid omtrent de beperkingen van de wetenschap die tot het vertrouwen van de leek aanleiding geeft. De tolerantie van de leek is echter beperkt. Bij de klimaatcrisis zijn de onzekerheden te groot; en in wezen wil de leek graag een zwartwituitslag. “Wat is het nu? Twee of tweeënhalf?” 

Bevestiging

In de context van de klimaatverandering is er bevestiging, maar die is weinig spectaculair; de leek ondervindt het niet meteen? Er zijn niet meer tropische stormen, ze zijn alleen wat heviger. De temperatuur stijgt, maar uiteindelijk valt dat wel mee. De klimaatexpert wint er weinig bij. De voorspellingen die de medische expert maakt, komen helaas steeds weer keer op keer uit (vaak binnen de grenzen van de onzekerheid). Daar kan de leek niet rond. De dagelijkse confirmatie van de voorspellingen doet natuurlijk het vertrouwen in de expert toenemen. Zolang de bevestigingen blijven komen, zal de expert het vertrouwen genieten. 

Besluit

In een epistemocratie laten burgers en politici zich leiden door de resultaten van het wetenschappelijk onderzoek bij monde van de expert. Als we kijken naar de reacties van vorig jaar in het kader van de klimaatproblematiek door burgers en politici, dan merken we dat daar weinig sprake van was; overigens zagen we nog maar bitter weinig beloftes bij de politici, voorzekers onvoldoende in de ogen van de klimaatspecialisten.

Momenteel leven we dan toch even in een epistemocratie: tot op heden volgen de meerderheid van de burgers en politici de raadgevingen van de experten. Als het goed uitdraait, zullen we ons idealiter herinneren dat de experten SARS-CoV-2 konden bezweren. 

Helaas heb ik mijn twijfels (op basis van de houding ten aanzien van de klimaatexpert) dat de overdeelde aandacht die experten vandaag krijgen, zal blijven aanhouden tot na de coronacrisis, laat staan wanneer gevraagd zal worden stappen te zetten ter voorbereiding op een volgende crisis. En ik heb geen hoop dat voortaan alle academische disciplines zullen kunnen delen in het vertrouwen dat de medische experten vandaag genieten. De epistemocratie verschijnt in tijden van nood en haar afhankelijk van de crisis die zich voordoet.

Ik pleit ervoor om de epistemocratie te behouden. Uiteraard voor zover de wetenschappelijke concensus het uitgangspunt is, de democratisch verkozenen de beslissingen nemen én ethici een oogje in het zeil houden. Epistemocratie is vanzelfsprekend te verzoenen met het humanisme. Voor een betere wereld is het goed te luisteren naar de stem van de wetenschap.

Epiloog

Een positief neveneffect van de coronacrisis is de adembenemende verbetering van de luchtkwaliteit (daling stikstofdioxide). (Torfs, M., 27/03/2020, “Spectaculaire daling van het autoverkeer heeft ‘duidelijk positief effect op onze luchtkwaliteit’”. VRTNWS.) Ook de CO₂-uitstoot is al behoorlijk gedaald, in die mate zelfs dat Duitsland vermoedelijk de klimaatdoelstellingen zal halen. (Claeys, C., 25/03/2020, “Is de corona-crisis goed nieuws voor het klimaat?” DeWereldMorgen.be) Maar de euforie zal van korte duur zijn. Wanneer de economieën zich weer op gang trekken, zullen ze grijpen naar alle mogelijke (vervuilende) middelen om de meesten er weer financieel bovenop te krijgen. De klimaatcrisis is echter haar belangrijke plaats op de agenda verloren. De coronacrisis heeft ons wel geleerd dat we een omvattend probleem samen kunnen aanpakken en dat een meerderheid – al is het maar kortstondig – een ingrijpende gedragsverandering kan doorvoeren. Laten we dat vooral niet vergeten.