Uit onderzoek blijkt dat verblijven in detentie een impact kan hebben op verschillende levensdomeinen. Gedetineerden blijven bijna 24/7 op hun cel en worden geconfronteerd met allerlei uitdagingen. Zo komen zij terecht in een plaats waar zij verplicht worden over zichzelf en hun gedrag te reflecteren, samen te leven met vreemdelingen, afscheid te nemen van naasten, enzovoort. Te midden van al deze uitdagingen kan zingeving een cruciale rol spelen. Ook naar re-integratie toe en het voorkomen van recidive kan zingeving van belang zijn. Dit artikel bekijkt welke facetten belangrijk kunnen zijn bij de zoektocht naar zingeving.
Detentie
Detentie is een straf waarbij de overheid de vrijheid van een persoon beperkt als reactie op een door deze persoon gepleegd misdrijf. Er bestaan verschillende plaatsen waar detentie kan voorkomen, zoals de gevangenis, forensisch psychiatrische ziekenhuizen, detentiehuizen, enzovoort. De bekendste vorm van detentie is de gevangenis. Deze kent al een lange evolutie. De eerste soort gevangenissen, toen nog gekend als ‘tuchthuizen’, ontstonden in de 19e eeuw. Hierin werden personen verplicht aan het werk gezet. De arbeid had tot doel deze personen te verbeteren zodanig dat zij konden terugkeren naar de maatschappij. Op deze tuchthuizen kwam veel kritiek omdat ze oneerlijke concurrentie veroorzaakten ten opzichte van andere industrieën die geen gebruik konden maken van de gratis arbeidskrachten van gedetineerden.
Bij de onafhankelijkheid van België in 1830 werd Ducpétiaux, een Belgische journalist, aangewezen als hervormer van het Belgische gevangeniswezen. Ducpétiaux baseerde zich hiervoor op het ‘Pennsylvania model’. Dit model ging uit van cellulaire afzondering en religie als tools om gedetineerden te verbeteren. Gedetineerden werden alleen op een (kleine) cel geplaatst en verbleven daar 23 op 24 uur, zonder contact te hebben met anderen. Het enige moment waarbij zij hun cel mochten verlaten was voor de mis en één uur per dag voor een wandeling. Om de cel te verlaten werden zij verplicht om een cagoule, een soort kap die hun gezicht bedekte, te dragen. De cagoule moest worden gedragen zodanig dat gedetineerden hun criminaliteit niet aan elkaar zouden overdragen. Al snel bleek dit systeem een enorme impact te hebben op het psychische welzijn van de gedetineerden. Toch duurt het tot na de Tweede Wereldoorlog vooraleer dit model wordt herdacht.
Deze hervorming was het gevolg van verschillende gebeurtenissen. Ten eerste, belandden tijdens de Tweede Wereldoorlog veel welgestelde Belgen in de gevangenis. Toen zij werden vrijgelaten, pleitten velen onder hen voor een menselijker gevangeniswezen. Ten tweede ontstond na de Tweede Wereldoorlog een algemene mensenrechten beweging. Een deel van deze mensenrechten werden ook bedoeld voor gedetineerden. Een derde verklaring is het feit dat er een probleem van overbevolking ontstond in de gevangenissen. Dit kwam doordat na de Tweede Wereldoorlog veel collaborateurs in de gevangenis belandden. Hierdoor was het technisch onmogelijk om steeds maar één gedetineerde per cel te hebben. Door deze evoluties werden de eerste stappen gezet naar het gemeenschapsregime die we nu kennen.
Zingeving
Zingeving is het zoeken naar zin, betekenis en doel in het leven en het willen ervaren dat wat we doen ook daadwerkelijk waardevol is. Zingeving kan men uit allerlei zaken halen, zoals reizen, zelfontwikkeling of -ontplooiing, studies, werk, relaties met anderen, enzovoort. Het kan een sturende reden zijn waarom je iets wel of niet doet. Zingeving is zeer belangrijk en kan bijdragen aan een gezond en bevredigend leven. Een gebrek aan zingeving kan dan weer leiden tot psychische klachten zoals burn-out, negatief zelfbeeld, depressie, enzovoort. Het vrijzinnig humanisme stelt zingeving centraal en vult dit in met seculariteit, mensenrechten, en zelfbeschikking. Dit laatste wil zeggen dat men vrijwillig en vanuit zichzelf keuzes maakt. Hierbij wordt ook rekening gehouden met de personen die ons omringen en onze omgeving. Kort gezegd, geven we dus zin aan ons eigen leven, maar hebben we ook steeds aandacht voor anderen en de natuur.
Zingeving in detentie
Gedetineerden kunnen tijdens hun straf uit verschillende zaken zingeving halen, dit blijkt uit verschillende (wetenschappelijke) artikelen. In het volgende deel van dit artikel zullen we er een paar bespreken.
- Hoop
Hoop is het geloof dat een bepaalde gebeurtenis, die gewenst en gunstig is, zal plaatsvinden. Hoop in detentie lijkt een soort contradictio in terminis. Hoe kan je hoop verwezenlijken wanneer je bijna 24/7 opgesloten zit in een kleine cel? Ondanks de moeilijke situatie waarin zij zich bevinden, ervaren (sommige) gedetineerden toch nog hoop. Die wanhopige en uitzichtloze situatie kan net een grond vormen waarin hoop ervaren mogelijk wordt.
Hoop bij gedetineerden heeft niet altijd een specifieke en vaste vorm, maar komt voornamelijk voort uit een zoektocht naar zingeving. Hun hoop lijkt ook grotendeels gelinkt te zijn aan het verbeteren van zichzelf. Dit kan op verschillende manieren. Enerzijds door te streven naar een betere versie van zichzelf in de toekomst. Anderzijds kan dit door terug te gaan naar een “vroegere” en “betere” vorm van zichzelf. Zowel te veel hoop als hopeloosheid, kunnen gevaarlijk zijn. Wanneer gedetineerden te veel hoop ervaren, kan dit leiden tot een copingmechanisme waarbij zij terugvallen op dagdromen en het ontvluchten van de realiteit. Anderzijds kan een gebrek aan hoop fatalisme veroorzaken. Fatalisme is het idee dat een persoon geen enkele invloed heeft op zijn lot. Hieruit komt voort dat iemands handelingen en gedrag geen invloed hebben op het verloop van hun leven, omdat alles al is vastgelegd. Wanneer een gedetineerde geen of weinig hoop ervaart, kan dit ook een risicofactor vormen voor recidive.
- Sociale relaties
Sociale relaties is het aangaan en onderhouden van relaties met andere personen, zoals vrienden, collega’s, familie, buren enzovoort. Relaties kunnen een heel belangrijke rol spelen bij het opbouwen van een toekomst en kunnen een belangrijke vorm van steun voorzien. Volgens Hirschi’s sociale bindingstheorie kunnen verschillende relaties ten aanzien van verscheidene personen een grote impact hebben op iemands criminele carrière. Volgens deze theorie hebben personen die een gebrek kennen aan sociale relaties, een grotere kans om crimineel gedrag te stellen. Dit komt volgens Hirschi doordat zij minder te verliezen hebben bij bijvoorbeeld sociale sancties of uitsluiting. Sociale relaties kunnen ook een belangrijke rol spelen bij de zingeving van deze personen. Zo zeggen veel gedetineerden dat zij, wanneer zij vrijkomen, meer zullen inzetten op relationele aspecten en relationele verantwoordelijkheid. Ook zien we bijvoorbeeld dat oudere gedetineerden minder zingeving ervaren. Dit kan deels worden verklaard door hun gevoel dat wat hen vroeger plezier en zin gaf, zoals hun relaties met vrienden of familie, verloren is.
- Persoonlijke ontwikkeling
Persoonlijke ontwikkeling is het bewuste proces van groei of ontwikkeling van een persoon, zodat deze hun volledig potentieel of mogelijkheden kan ontplooien. Hierdoor komt een groter bewustzijn van gevoelens en overtuigingen tot stand. Detentie kan een traumatische ervaring zijn voor veel gedetineerden. Door dit trauma maken sommige personen een persoonlijke ontwikkeling mee, dit noemt men “groeien door tegenslag” of “posttraumatische groei”.
Een van de copingmechanismen van gedetineerden is om hun tijd in detentie als iets positiefs te zien. Zij doen dit door bijvoorbeeld betekenis of zin toe te kennen aan hun detentie. Door iets als positiefs te bekijken of te interpreteren, kan dit ook een invloed hebben op hoe een situatie werkelijk vorm krijgt. Zo zegt de Thomas-regel[4] dat wanneer men een situatie als echt definieert, deze in zijn gevolgen ook echt wordt. Wanneer iemand dus een situatie als positief definieert of interpreteert, wordt diezelfde situatie in haar gevolgen ook daadwerkelijk een positieve ervaring. Groei en verandering toekennen aan een traumatische ervaring kan leiden tot een andere manier van leven en maakt dus intrinsiek deel uit van het rehabilitatieproces. Sommige gedetineerden leren om te gaan met de negatieve aspecten van detentie door er een positieve betekenis of zin aan te plakken.
- Religie, spiritualiteit of levensbeschouwing
Religie is het geloof in een God of meerdere goden. Spiritualiteit is iets dat op het geestelijke is gericht. Een levensbeschouwing is een visie op het leven, waarin wordt gedefinieerd wat het leven betekent, hoe het zou moeten worden geleefd en welke waarden van belang zijn. Elke religie is een levensbeschouwing, maar niet elke levensbeschouwing is een religie, zie bijvoorbeeld het vrijzinnig humanisme.
Sommige gedetineerden botsen tijdens hun detentie op een soort existentiële crisis of identiteitscrisis. Dit kan een gevolg zijn van wat criminologen “the shock of incarceration” noemen. Dit is een soort schok die mensen ervaren wanneer ze voor het eerst worden opgesloten. Om hiermee om te gaan kan religie een belangrijk steunpunt vormen. Geloof kan namelijk helpen om betekenis en zin toe te kennen aan hun detentie en om een nieuwe, positieve identiteit te vormen. Ook spiritualiteit kan een positief effect hebben op detentie en kan gunstig zijn in stressvolle situaties, aangezien het een richtsnoer, kracht en steun om te kunnen groeien, kan voorzien. Net zoals de bovengenoemde facetten van zingeving kan ook spiritualiteit de re-integratie faciliteren. Ook religie kan belangrijk zijn tijdens de overgang van binnen de gevangenis naar buiten, aangezien het een structuur en gemeenschap kan bieden.
Een meerderheid van de gedetineerden doet tijdens de eerste fase van detentie beroep op hun recht hun godsdienstige of levensbeschouwelijke voorkeur uit te oefenen. Zij worden dus actief op vlak van levensbeschouwing en zingeving. Dit gebeurt ook bij mensen die hier voorheen nauwelijks of niet mee bezig waren.
- Transcedentie
Transcedentie is een filosofisch begrip voor het overstijgen van de mens. De kracht van transcendentie kan het creëren van betekenis en zin faciliteren omdat het gerelateerd is aan een grotere connectie met het universum en het ontwikkelen van betekenis van het leven. Guse en Hudson (2013) identificeren verschillende krachten van transcedentie, zoals dankbaarheid, hoop en spiritualiteit. Deze krachten kunnen door gedetineerden zowel van toepassing zijn tijdens hun detentie als erna.
De impact van zingeving bij gedetineerden
Sommige gedetineerden ervaren een soort existentiële crisis als gevolg van hun opsluiting of het door hen gepleegde misdrijf, waardoor zij op zoek gaan naar nieuwe betekenisverlening in het leven. Vanhooren et al. (2016) onderscheiden vier profielen met betrekking tot zingeving bij gedetineerden.
Het eerste profiel wordt gekenmerkt door een hoge mate van betekenisverlening en zoekactiviteiten gericht op betekenis (‘high presence, high search’). Het tweede profiel vertoont ook een aanzienlijke zingeving, maar een minder uitgesproken zoektocht naar zingeving (‘high presence, low search’). In het derde profiel is er sprake van een lage mate van betekenisverlening, gecombineerd met een actieve zoektocht naar betekenisverlening (‘low presence, high search’). Ten slotte vertoont het vierde profiel zowel een beperkte betekenisverlening als zoekactiviteiten gericht op betekenis (‘low presence, low search’).
De eerste twee profielen kennen over het algemeen een lagere mate van angst (‘distress’), tonen meer zorg voor anderen, hebben een hogere zelf-waarde en hanteren overal een positiever wereldbeeld in vergelijking met de laatste twee profielen.
Een gebrek aan betekenis in het leven kan het risico op herhaling van strafbare feiten vergroten, terwijl een gevoel van zingeving kan bijdragen aan het stoppen van crimineel gedrag.
Conclusie
Detentie is een straf waarbij iemand van hun vrijheid wordt beroofd. Deze vrijheidsberoving kan bij sommige gedetineerden een existentiële crisis veroorzaken, waarbij zingeving een cruciale rol kan spelen. In dit artikel werden verschillende facetten van zingeving in detentie besproken.
Een eerste dimensie van zingeving in detentie was hoop. Een gebrek aan hoop kan een risicofactor zijn voor recidive. Desondanks is overmatige hoop niet altijd wenselijk, aangezien dit als een copingmechanisme kan dienen om de werkelijkheid te ontlopen. Een ander aspect was het belang van sociale relaties, die voornamelijk belangrijk zijn voor het voorzien van ondersteuning. Een gebrek aan sociale relaties bij gedetineerden kan leiden tot voortzetting van crimineel gedrag. Ten derde, werd persoonlijke ontwikkeling besproken. Deze dimensie van zingeving stelt gedetineerden in staat hun tijd in detentie te zien als een opportuniteit om te groeien. Religie, spiritualiteit en levensbeschouwing vormden een vierde facet van zingeving in detentie. Zij kunnen een structuur en een gemeenschap bieden aan gedetineerden, wat een belangrijke rol kan spelen bij het re-integratieproces. Tenslotte werd transcedentie als aspect benoemd. De krachten van transendentie die Guse en Hudson (2014) identificeren, kunnen zowel tijdens als na detentie een belangrijke rol spelen.
Gedetineerden die een hoge mate van zingeving ervaren, vertonen ook minder angst, hechten meer waarde aan het zorgen voor andere en hebben een positiever wereldbeeld. Bovendien zijn zij sneller geneigd om te stoppen met het plegen van delinquent gedrag. Dit benadrukt het belang om meer aandacht te besteden aan zingeving bij gedetineerden.
- Van theorie naar praktijk
Dit artikel markeert het startpunt van een serie over zingeving in detentie. In dit eerste deel onderzochten we hoe theoretici dit thema benaderen. Het tweede deel zal zich richten op de praktische invulling hiervan. Dit zal invulling krijgen door middel van interviews met deskundigen. Het uiteindelijke doel van dit project is de publicatie van twee artikelen, inclusief dit artikel, en de implementatie van een project rond dit thema. Dit project bestaat uit een filmavond en zal op maandag 6 mei doorgaan in Pilar BOX. Indien geïnteresseerd kan u, u inschrijven via de website van Dwaalzin.
Cerise Demeyere loopt stage bij Dwaalzin
FREE.BRUSSELS 